توسط : 
حرم امام رضا (ع) یکی از معروف‌ترین و مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری مشهد و ایران به شمار می‌رود. هر ساله میلیون‌ها زائر از سراسر ایران و جهان برای زیارت شاه خراسان به مشهد سفر می‌کنند. این مکان مقدس، در طول تاریخ بارها شاهد تغییرات و توسعه‌های گسترده بوده است. نکته جالب و مهمی که باید به آن اشاره کرد، این است که طبق روایت‌های تاریخی، امام رضا (ع) در سفر خود به مرو، شخصاً محل دقیق حرم رضوی را مشخص کرده‌اند. در ادامه این مقاله از کجاباما به بررسی تاریخچه و معرفی بخش‌های مختلف حرم امام رضا (ع) خواهیم پرداخت.
طوس چگونه به عنوان مدفن امام رضا (ع) انتخاب شد؟
هنگامی که دعبل خزاعی، شاعر معروف اهل بیت، قصیده تائیه مشهور خود را در ستایش خاندان پیامبر و شرح مصیبت‌های آنان سرود، به طوس رفت تا آن را برای امام رضا (علیه السلام) بخواند. وقتی به ابیاتی رسید که در آن‌ها به شهرهای مقدس و مدفن پاکان اشاره شده بود، امام رضا (ع) دو بیت را با همان وزن و قافیه به شعر او افزودند:
“و قبری در طوس خواهد بود که بر آن مصیبت‌هایی وارد می‌شود که تا روز قیامت حسرت و اندوه را در دل‌ها شعله‌ور می‌کند. تا روزی که خداوند قائمی را مبعوث کند که غم‌ها و مصیبت‌های ما را پایان دهد.”
پس از خواندن این ابیات، دعبل از امام پرسید که این قبر متعلق به چه کسی است، و امام رضا (ع) پاسخ دادند:
و قبر بطوس یالها من مصیبة الحت علی الاحشاء بالزفرات الی الحشر حتی یبعث الله قائما یفرج عنا الغم و الکربات
“این قبر من است و روزی خواهد رسید که طوس محل رفت‌وآمد شیعیان و زائران من شود.”
چندی نگذشت که این پیشگویی به حقیقت پیوست و امام رضا (ع) در آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری، به دست خلیفه عباسی به شهادت رسیدند. پیکر پاک ایشان در روستای کوچکی به نام “سناباد”، که در حومه شهر “توس” قرار داشت، به خاک سپرده شد. این روستای کوچک به برکت وجود امام رضا (ع) به مرور توسعه یافت و پس از به حاشیه رفتن شهر توس، اکنون به کلان‌شهر مشهد با مساحت ۳۵۱ کیلومتر مربع تبدیل شده است. مشهد امروز به‌عنوان پایتخت معنوی ایران، سالانه میزبان بیش از ۲۵ میلیون زائر داخلی و خارجی از سراسر جهان است که برای زیارت حضرت به این شهر مقدس می‌آیند.
نام های حرم امام رضا (ع)
حرم مقدس امام رضا (ع) یکی از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین جاذبه‌های دیدنی خراسان رضوی است که در میان زائران و دوستداران آن حضرت با نام‌ها و القاب مختلفی شناخته می‌شود. از جمله این نام‌ها می‌توان به حرم رضوی، حرم مطهر، ارض اقدس، مرقد منور، مرقد ملکوتی، قلب عالم، بارگاه ملکوتی، قبله آمال، آستان ملائک پاسبان رضوی، مرقد شریف و بارگاه منور رضوی اشاره کرد.
نکته جالب توجه این است که به کل مجموعه‌ای که شامل حرم مطهر رضوی و بخش‌های وابسته به آن مانند کتابخانه‌ها و موزه‌ها می‌شود، آستان قدس رضوی گفته می‌شود. همچنین، استفاده از نام‌هایی مانند روضه رضویه، روضه مقدسه و روضه منوره در رسانه‌ها برای اشاره به این مکان مقدس رایج است. واژه “روضه” به‌معنای باغ و بوستان است و محل دفن پیکر پاک امام رضا (ع) در حرم مطهر به این نام خوانده می‌شود. همچنین، “مضجع شریف” نام دیگری است که به مرقد مطهر ایشان اطلاق می‌شود.
مساحت کل حرم امام رضا (ع)
بارگاه ملکوتی امام رضا (ع)، یکی از باشکوه‌ترین و محبوب‌ترین مکان‌های مذهبی در ایران است که دل‌های عاشقان بسیاری برای آن می‌تپد. این حرم مقدس تنها شامل آرامگاه نورانی امام هشتم نیست؛ بلکه مجموعه‌ای مذهبی است که با داشتن بناها و زیرمجموعه‌های متعدد، به یک مجموعه جهانی تبدیل شده است. ارزش این مکان را نمی‌توان تنها از دیدگاه معنوی سنجید، بلکه باید به اهمیت تاریخی، هنری و معماری آن نیز توجه کرد. به دلیل این ارزش‌های گسترده، آستان قدس رضوی در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ به‌عنوان یک اثر ملی با شماره‌ی ثبت ۱۴۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پس از انقلاب اسلامی، توسعه‌های بسیاری در حرم امام رضا (ع) انجام شد. به جز صحن‌های کهنه و نو، سایر صحن‌های حرم مطهر پس از انقلاب ساخته شدند. همچنین، بست‌های شرقی و غربی نیز به دنبال احداث صحن جامع رضوی به این مجموعه اضافه شدند.
به طور کلی، پس از انقلاب اسلامی، ۶۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع به فضای سرپوشیده زیارتی این مجموعه اضافه شده است. مجموع مساحت کل بخش‌های زیارتی و غیرزیارتی حرم امام رضا (ع) بیش از یک میلیون متر مربع است و این حرم مطهر ظرفیت پذیرایی از ۷۰۰ هزار زائر را به‌طور همزمان دارد.
نقشه حرم امام رضا (ع)
نقشه حرم مطهر رضوی که در بالا مشاهده می‌کنید، بخش‌های مختلف این مجموعه عظیم را به‌خوبی نشان می‌دهد. همان‌طور که از نقشه پیداست، زائران گرامی می‌توانند از ورودی‌های اصلی این بارگاه مقدس مانند خیابان آیت‌الله شیرازی (باب طوسی)، خیابان شیخ طبرسی (باب طبرسی)، خیابان شهید نواب صفوی (باب حر عاملی)، خیابان امام رضا (ع) (باب الرضا) و خیابان شهید اندرزگو (باب الجواد) وارد حرم مطهر شوند. علاوه بر این، چند ورودی فرعی مانند کوثر، غدیر، سردر شرقی و غربی صحن جامع رضوی نیز در نقشه مشخص شده‌اند.
برای آشنایی بیشتر و تماشای تور مجازی بخش‌های مختلف آستان قدس رضوی یا انجام زیارتی سه‌بعدی، می‌توانید به پورتال جامع آستان قدس رضوی مراجعه کنید و از این تجربه معنوی بهره‌مند شوید.
صحن های حرم امام رضا (ع)
صحن‌های حرم مطهر امام رضا (ع) شامل ۹ صحن وسیع هستند که به نام‌های صحن انقلاب اسلامی (صحن کهنه یا صحن عتیق)، صحن آزادی (صحن نو)، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت و صحن بعثت شناخته می‌شوند. هر یک از این صحن‌ها دارای فضایی بزرگ و زیبا هستند که زائران می‌توانند در آن‌ها به عبادت و زیارت بپردازند.
تفاوت بین «بست» و «صحن» نیز جالب توجه است. صحن‌ها، همان حیاط‌های بزرگ و وسیع حرم هستند که فضایی برای تجمع زائران فراهم می‌کنند. اما «بست» به بخشی از حرم مطهر اطلاق می‌شد که در گذشته مرزی بین مسلمانان و غیرمسلمانان بود و افراد غیرمسلمان اجازه عبور از آن را نداشتند. در این بخش‌ها، استقبال از بزرگان انجام می‌شد و بست‌نشینی برای تظلم‌خواهی یا در امان ماندن از ظلم در آنجا مرسوم بود. بست‌نشینی از عصر صفویان رواج پیدا کرد و در دوره قاجاریه به اوج خود رسید. این سنت تا زمان پهلوی ادامه یافت و در واقعه مسجد گوهرشاد به پایان رسید. اکنون، هرچند دیگر کسی برای بست‌نشینی به حرم نمی‌آید، اما نام این رسم تاریخی همچنان بر بخش‌هایی از حرم باقی مانده است.
صحن انقلاب حرم امام رضا (ع)
صحن‌های حرم مطهر امام رضا (ع) شامل ۹ صحن وسیع هستند که به نام‌های صحن انقلاب اسلامی (صحن کهنه یا صحن عتیق)، صحن آزادی (صحن نو)، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت و صحن بعثت شناخته می‌شوند. هر یک از این صحن‌ها دارای فضایی بزرگ و زیبا هستند که زائران می‌توانند در آن‌ها به عبادت و زیارت بپردازند.
تفاوت بین «بست» و «صحن» نیز جالب توجه است. صحن‌ها، همان حیاط‌های بزرگ و وسیع حرم هستند که فضایی برای تجمع زائران فراهم می‌کنند. اما «بست» به بخشی از حرم مطهر اطلاق می‌شد که در گذشته مرزی بین مسلمانان و غیرمسلمانان بود و افراد غیرمسلمان اجازه عبور از آن را نداشتند. در این بخش‌ها، استقبال از بزرگان انجام می‌شد و بست‌نشینی برای تظلم‌خواهی یا در امان ماندن از ظلم در آنجا مرسوم بود. بست‌نشینی از عصر صفویان رواج پیدا کرد و در دوره قاجاریه به اوج خود رسید. این سنت تا زمان پهلوی ادامه یافت و در واقعه مسجد گوهرشاد به پایان رسید. اکنون، هرچند دیگر کسی برای بست‌نشینی به حرم نمی‌آید، اما نام این رسم تاریخی همچنان بر بخش‌هایی از حرم باقی مانده است.
ایوان‌های مهم صحن انقلاب:
ایوان ساعت (ایوان غربی): این ایوان که به بست شیخ طوسی راه دارد و به نام باب طوس شناخته می‌شود، در واقعه‌ی حمله‌ی روس‌ها به حرم مطهر رضوی در سال ۱۱۳۰ هجری قمری دچار آسیب شد. آثار گلوله‌ها همچنان روی این ایوان مشهود است. در بالای این ایوان دو کتیبه به خط ثلث قرار دارد که حاوی آیاتی از قرآن کریم است. زیر یکی از ترنج‌ها با خطی خوش نوشته شده است:
“ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش پیوسته در حمایت لطف‌الله باش قبر امام هشتم و سلطان دین، رضا از جان ببوس و بر در این بارگاه باش”
ایوان نقاره‌خانه (ایوان شرقی): این ایوان که به بست شیخ حر عاملی راه دارد و به باب حر عاملی معروف است، در تقارن کامل با ایوان غربی ساخته شده است. این بنا به دوران عباسیان بازمی‌گردد و سوره‌های نور و مزمل با خطی خوش و زیبا بر روی آن نقش بسته است. صحن انقلاب، با معماری خاص و نام‌های تاریخی مرتبط با آن، یکی از جذاب‌ترین بخش‌های حرم امام رضا (ع) به شمار می‌آید که نه‌تنها از منظر معنوی، بلکه از لحاظ تاریخی نیز اهمیت بسیاری دارد.
پنجره فولاد: در زمان ساخت صحن انقلاب در دوران تیموریان، پنجره‌ای در سمت چپ ایوان نادری و محلی مشرف به ضریح مطهر امام رضا (ع) نصب شد. این پنجره به زائرانی که امکان ورود به حرم را نداشتند، اجازه می‌داد تا در نزدیکی ضریح زیارتنامه بخوانند و از فضای معنوی حرم بهره‌مند شوند. این پنجره اکنون به “پنجره فولاد” معروف است. پس از انقلاب اسلامی و به دلیل فرسودگی، پنجره جدیدی که از آلیاژ برنج ساخته و با طلا آبکاری شده بود، جایگزین پنجره قدیمی شد. پنجره اصلی نیز به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد.
نقاره‌خانه: نقاره‌خانه در طبقه دوم ایوان شرقی صحن انقلاب قرار دارد. این ایوان به صورت دو طبقه ساخته شده و در طبقه اول آن وسایل مربوط به نقاره‌نوازی نگهداری می‌شود. نقاره‌نوازی از اواسط قرن نهم هجری و به دستور نوه گوهرشاد در حرم مطهر آغاز شد و از آن زمان تا به امروز، به جز در دوره‌ای هشت ساله که به دستور رضاخان تعطیل شد، ادامه دارد. نقاره‌ها معمولاً هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته می‌شوند و همچنین در اعیاد مذهبی و هنگام مشاهده کراماتی از امام رضا (ع)، این سنت نقاره‌نوازی برقرار است.
ساعت بزرگ صحن انقلاب: ساعت بزرگ صحن انقلاب که به “ساعت معاون” معروف است، توسط شخصی به نام مرحوم عبدالحسن معاون در سال ۱۳۳۳ از آلمان خریداری و بر فراز ایوان غربی صحن انقلاب (ایوان ساعت) نصب شد. این ساعت به‌عنوان نذری برای شفای مرحوم معاون از بیماری، به آستان قدس رضوی اهدا شد. ساعتی که پیش از این در این محل قرار داشت، به صحن آزادی منتقل شد.
سقاخانه نادری یا سقاخانه اسماعیل طلایی: یکی از بخش‌های زیبا و دیدنی صحن انقلاب است که درست در میانه‌ی این صحن قرار دارد. این سقاخانه با سنگاب یک‌پارچه‌ای از جنس سنگ مرمر که به دستور نادرشاه افشار تهیه شده و از هرات به مشهد منتقل شده است، ساخته شده است.
سایه‌بان هشت‌ضلعی و سقف گنبدی شکل سقاخانه، اثری از هنرمندی به نام اسماعیل طلایی است که آن را بر پایه‌هایی از جنس مرمر ساخته و با ظرافت خاصی طلاکاری کرده است. این سقاخانه که مکانی برای نوشیدن آب برای زائران محسوب می‌شود، یک بار در سال ۱۳۴۵ مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
سقاخانه نادری نه‌تنها به‌عنوان مکانی برای رفع عطش زائران، بلکه به‌عنوان یکی از آثار هنری و معماری حرم مطهر امام رضا (ع) شناخته می‌شود و جلوه‌ای از هنر و فرهنگ اسلامی را به نمایش می‌گذارد.
صحن آزادی حرم امام رضا (ع)
صحن نو که پس از انقلاب اسلامی به صحن آزادی تغییر نام یافت، یکی از بزرگ‌ترین صحن‌های حرم مطهر امام رضا (ع) با مساحت ۴۳۴۰ متر مربع است. این صحن در ضلع شرقی حرم مطهر و در پایین پای مبارک امام رضا (ع) ساخته شده و از سمت غرب به روضه منوره متصل است. ساخت صحن نو به دستور فتحعلی شاه قاجار آغاز و در دوران ناصرالدین شاه قاجار به پایان رسید. این صحن به دلیل ساخت آن در دوره‌ای نسبتاً جدیدتر از صحن انقلاب، به نام “صحن نو” شناخته شد.
در گذشته، سقاخانه‌ای در وسط صحن آزادی قرار داشت که بعداً به دلیل قرار گرفتن در مسیر زائران و حائل شدن بین آن‌ها و ایوان طلا هنگام عرض سلام و ادای احترام، تخریب شد. به جای سقاخانه، حوض بزرگی ساخته شد که در وسط آن، همان سنگاب یک‌پارچه سقاخانه پیشین نصب شده است. این تغییر در سال ۱۲۷۱ هجری قمری توسط شاهان قاجار انجام شد تا مسیر زائران به سمت ایوان طلا برای ادای احترام هموارتر شود.
صحن آزادی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و تاریخی‌ترین بخش‌های حرم امام رضا (ع)، همچنان مورد توجه زائران قرار دارد و به دلیل ارتباط نزدیک با روضه منوره، از اهمیت بالایی برخوردار است.
ایوان‌های مهم صحن آزادی:
ایوان طلای ناصری که در ضلع غربی صحن آزادی قرار دارد، یکی از چشمگیرترین بخش‌های این صحن است که به‌محض ورود، توجه زائران را به خود جلب می‌کند. این ایوان از طریق راهروی کوچکی که دو در طلایی در دو طرف آن نصب شده است، به رواق دارالسعاده متصل می‌شود. به دلیل طلاکاری انجام‌شده در دوران ناصرالدین شاه قاجار، این ایوان به نام “ایوان ناصری” شناخته می‌شود و به‌طور خاص به بانوان اختصاص دارد.
ایوان ساعت که در ضلع جنوبی صحن آزادی قرار دارد، به واسطه ساعتی که مظفرالدین شاه به حرم مطهر هدیه کرده و روی این ایوان نصب شده، نمایی بارز دارد. پیش از نصب در صحن آزادی، این ساعت روی ایوان ساعت در صحن انقلاب قرار داشت. صدای این ساعت در سال‌های گذشته، زمانی که مشهد توسعه چندانی نیافته بود، در بخش‌های مختلف شهر شنیده می‌شد.
ایوان شرقی صحن آزادی که به “باب‌السلام” معروف است، یکی از ورودی‌های مهم این صحن به شمار می‌آید. ایوان شمالی نیز که به “ایوان تلگراف‌خانه” شهرت دارد، در دوره پهلوی بارها بازسازی شده است.
در زیر این صحن، بهشت ثامن الائمه شماره ۱ قرار دارد که از ضلع شمال شرقی و جنوب شرقی صحن قابل دسترسی است. این قبرستان مقدس محل دفن پیکر مطهر شهدای هشت سال دفاع مقدس و خدام حرم رضوی است.
صحن امام خمینی (ره) یا صحن بعثت
صحن امام خمینی (ره)، سومین صحن قدیمی حرم مطهر امام رضا (ع)، در محلی قرار دارد که پیش‌تر دکان‌های فرسوده‌ای به نام “تیمچه پایین‌پا” و مدرسه‌ای نیمه‌مخروبه به نام “مدرسه سعدالدین” وجود داشتند. این بناها در دوران پهلوی خریداری و به مجموعه حرم مطهر افزوده شدند. صحن امام خمینی (ره) در سال ۱۳۲۴ افتتاح شد، اما در ابتدا فقط برای امور تشریفاتی و پذیرایی از سران کشورها مورد استفاده قرار می‌گرفت و کاربری عمومی نداشت. این صحن دارای دو ایوان در سمت غرب و شمال است. پس از انقلاب، نرده‌های سمت جنوب صحن برداشته و به جای آن دیواری ساخته شد که این صحن را از خیابان جدا می‌کرد.
در ابتدا، بنای اولیه صحن شامل چند ساختمان با کاربرد موزه و کتابخانه بود و به همین دلیل به آن “صحن موزه” نیز می‌گفتند. اما در سال ۱۳۵۳ این ساختمان‌ها تخریب شدند و فضای آن‌ها به صحن اضافه شد، به طوری که مساحت صحن به ۱۰ هزار متر مربع رسید. در سال ۱۳۸۱، با توجه به افزایش تعداد زائران و نیاز به فضاهای سرپوشیده برای راحتی آن‌ها، بخش بزرگی از صحن مسقف شد و به نام رواق امام خمینی (ره) شناخته شد. بخش کوچکتری از این صحن نیز اکنون رواق بعثت نام دارد.
صحن امام خمینی (ره) به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و پراهمیت‌ترین صحن‌های حرم مطهر، هم از لحاظ تاریخی و هم از نظر توسعه و تغییرات معماری، جایگاه ویژه‌ای دارد.
صحن جامع رضوی حرم امام رضا
صحن جامع رضوی بزرگ‌ترین صحن حرم مطهر امام رضا (ع) با ابعاد ۳۶۳ متر درازا و ۱۶۷ متر پهنا، مساحت کلی برابر با ۱۱۷۵۸۴ متر مربع دارد. این صحن عظیم، در سال ۱۳۸۱ در بخش جنوبی آستان مقدس افتتاح شد و دارای ظرفیت ۷۰ هزار نمازگزار است. صحن جامع رضوی میزبان مراسم‌های مهمی مانند سخنرانی مقام معظم رهبری در ابتدای هر سال شمسی و تجمع‌های عزاداران حسینی در ماه محرم است. این صحن سه ایوان اصلی دارد: ایوان ولی عصر در ضلع جنوبی، ایوان باب الکوثر در ضلع شرقی و ایوان باب الغدیر در ضلع غربی، که هر کدام دارای دو گلدسته مرتفع هستند.
صحن جمهوری اسلامی در ضلع غربی حرم مطهر رضوی قرار گرفته و در سال ۱۳۶۸ با مساحت ۷۲۹۲ متر مربع به منظور گسترش حرم افتتاح شد. این صحن از نظر معماری شبیه‌ترین صحن به صحن انقلاب است، با داشتن دو مناره طلایی روی ایوان‌های شمالی و جنوبی، ایوان طلاکاری‌شده و سقاخانه. در صحن جمهوری اسلامی، پنجره‌ای برای خواندن زیارتنامه از دور قرار دارد که از جنس برنز است. همچنین، بهشت ثامن‌الائمه‌ی شماره‌ی سه، که محل دفن شهدای انفجار عاشورای سال ۷۳ است، زیر این صحن قرار دارد.
صحن قدس کوچک‌ترین صحن حرم مطهر امام رضا (ع) است که با مساحتی در حدود ۲۵۳۰ متر مربع در سال ۱۳۷۳ ساخته شد. این صحن در میان مسجد گوهرشاد، صحن موزه امام خمینی، بست شیخ بهایی و صحن جامع رضوی قرار گرفته است. سقاخانه‌ی این صحن از روی قبه‌الصخره در بیت‌المقدس به اندازه یک‌هشتم مقیاس واقعی آن طراحی شده است. بهشت ثامن‌الائمه‌ی شماره‌ی دو، که در زیر این صحن قرار دارد، نیز محل دفن بسیاری از خادمان و شهداست.
صحن هدایت، یکی از صحن‌های جدید حرم مطهر امام رضا (ع) با زیربنای ۱۷۹۸۰ متر مربع، در ضلع شمال شرقی آستان مقدس قرار دارد. این صحن محل قرارگیری برخی از مراکز مهم حرم از جمله بنیاد پژوهش‌های اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مهمانسرای حضرت است.
صحن غدیر، با زیربنای ۱۴۴۵۳ متر مربع در جنوب غربی حرم مطهر واقع شده است. از طریق این صحن می‌توان به مجتمع تجاری و خدماتی غدیر که شامل سرویس‌های بهداشتی فرنگی نیز می‌شود، دسترسی داشت. نام مبارک امام علی (ع) و خطبه غدیر در تمامی کاشی‌ها و کتیبه‌های این صحن نوشته شده‌اند و به آن جلوه‌ای خاص و معنوی بخشیده‌اند.
صحن کوثر با مساحتی در حدود ۱۵۶۴۸ متر مربع، در شمال شرق آستان مقدس و در میان صحن جامع رضوی، رواق امام خمینی (ره) و صحن آزادی قرار دارد. این صحن با کاشی‌های مزین به نام مبارک حضرت فاطمه زهرا (س) آراسته شده است و خطبه فدکیه نیز به‌زیبایی روی کتیبه‌های آن نوشته شده است، که فضای معنوی خاصی به آن بخشیده است.
گنبد طلا و گلدسته های حرم امام رضا (ع)
گنبد هزار ساله‌ی حرم مطهر امام رضا (ع) یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بخش‌های این مجموعه باشکوه است که ساخت آن به دوران سلجوقیان بازمی‌گردد. این گنبد با شکوه و عظمت خود، نمادی از تاریخچه غنی و پایدار حرم مطهر است. در طول قرن‌ها، این گنبد مقدس شاهد تحولات و تغییرات متعددی بوده، اما همچنان به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های حرم باقی مانده است.
به باور برخی، گنبد نمادی از سر انسان و گلدسته‌ها نماد دستانی هستند که به نشانه تمنا و درخواست رو به آسمان بلند شده‌اند. از سوی دیگر، برخی بر این باورند که گنبد و گلدسته‌ها به‌عنوان شاخصی برای قبله‌یابی در معماری اسلامی طراحی شده‌اند. علاوه بر این مفاهیم معنوی، گنبد و گلدسته‌های حرم مطهر امام رضا (ع) به لحاظ تاریخی نیز بسیار اهمیت دارند. این المان‌های معماری اسلامی نه‌تنها نمادی از پیوند بین زمین و آسمان هستند، بلکه تجسمی از زیبایی، هنر و تاریخ غنی معماری ایرانی-اسلامی محسوب می‌شوند.
گنبد مطهر و گلدسته‌های حرم رضوی بارها در طول تاریخ بازسازی و طلاکاری شده‌اند، اما همچنان اصالت و شکوه خود را حفظ کرده‌اند. این ساختارها، علاوه بر نقش معنوی خود، به‌عنوان یکی از ویژگی‌های بارز معماری اسلامی شناخته می‌شوند و هر ساله میلیون‌ها زائر و عاشق را به سمت خود جذب می‌کنند.
گنبد طلای حرم امام رضا (ع)
گنبد طلای بارگاه منور رضوی، یکی از باشکوه‌ترین جلوه‌های هنر اسلامی و معماری آمیخته با مذهب است که هر ساله میلیون‌ها زائر را مجذوب خود می‌کند. این گنبد از دو ساختار تشکیل شده است: گنبد داخلی که “خود” نامیده می‌شود و همان سقف روضه منوره است، و گنبد خارجی که “آهیانه” نام دارد. گنبد داخلی یا قبه، سقفی است که در داخل روضه قابل مشاهده است و گنبد خارجی طلایی آن بر فراز بارگاه منور نصب شده است.
اولین قبه‌ای که بر فراز مرقد امام رضا (ع) ساخته شد، مربوط به بقعه‌ای است که مامون برای پدرش، هارون الرشید، در بقعه هارونی بنا کرد. برخی روایات ساخت این بقعه را به مامون نسبت نمی‌دهند و آن را بنایی می‌دانند که از گذشته در باغ حمید بن قحطبه وجود داشت. مامون این بقعه را برای دفن پدرش انتخاب کرد و پس از ۱۰ سال، دستور داد امام رضا (ع) نیز در آن دفن شوند. این قبه در قرن چهارم هجری تخریب شد و سپس سلطان محمود غزنوی دستور بازسازی آن را داد.
در اوایل قرن ششم هجری و همزمان با دوران سلجوقیان، حرم مطهر نیاز به تعمیر داشت و گنبد جدیدی برای حرم امام رضا (ع) ساخته شد. این گنبد توسط وزیر سلطان سنجر سلجوقی بنا شد و همچنان به‌عنوان سقف روضه منوره شناخته می‌شود. این گنبد تاریخی در زمان شاه طهماسب صفوی برای اولین بار طلاکاری شد. پس از آن‌که ازبک‌ها این گنبد را تاراج کردند، شاه عباس صفوی آن را با خشت‌های طلایی مرمت کرد و شرح این اقدامات روی کتیبه دور گنبد نگاشته شده است.
در سال ۱۰۸۴ هجری قمری، زلزله‌ای بزرگ مشهد را لرزاند و به گنبد آسیب رساند. شاه سلیمان صفوی بار دیگر گنبد را طلاکاری کرد. این گنبد یک بار دیگر در سال ۱۲۹۱ شمسی، پس از حمله روس‌ها، که گنبد و مسجد گوهرشاد را لرزاندند، توسط دولت پهلوی مرمت شد. در سال ۱۳۵۸، به دلیل فرسودگی خشت‌های قدیمی، مسئولان آستان قدس رضوی آن‌ها را با ورقه‌های مسی با روکش طلا جایگزین کردند. این ورقه‌ها چهار برابر ضخیم‌تر از خشت‌های گلی قدیمی بودند و برای استحکام بیشتر، از روش الکترولیز برای نصب آن‌ها استفاده شد.
گنبد طلای حرم مطهر امام رضا (ع) نمادی از مقاومت و شکوه تاریخی است که علاوه بر زیبایی و معنویت، گواهی بر تغییرات و تعمیرات متعدد در طول تاریخ دارد. این گنبد همچنان با درخششی طلایی در قلب مشهد می‌درخشد و یکی از برجسته‌ترین نمادهای معماری اسلامی-ایرانی است.
گلدسته های حرم امام رضا (ع)
گلدسته‌ها یا مناره‌ها یکی از عناصر جدایی‌ناپذیر معماری اسلامی هستند و در مجموعه حرم مطهر امام رضا (ع) نیز جایگاه ویژه‌ای دارند. در کل، ۱۲ مناره در این مجموعه باشکوه وجود دارد که هرکدام با معماری خاص و جایگاه منحصربه‌فرد خود، بخش‌هایی از حرم را مزین کرده‌اند. از جمله این مناره‌ها:
- دو مناره با ارتفاع ۴۱ متر متعلق به مسجد گوهرشاد.
- دو مناره طلاکاری شده با ارتفاع ۴۰.۵ متر در صحن انقلاب اسلامی.
- دو مناره با ارتفاع ۳۵ متر، مزین به کاشی و روکش طلا در صحن جمهوری اسلامی.
- چهار مناره با ارتفاع ۵۷ متر در اضلاع شرقی و غربی صحن جامع رضوی.
- دو مناره با ارتفاع ۷۰ متر در ضلع قبله صحن جامع رضوی که بلندترین مناره‌های حرم هستند.
در میان تمامی گلدسته‌های حرم امام رضا (ع)، دو مناره صحن انقلاب اهمیت ویژه‌ای دارند. این مناره‌ها طلاکاری شده‌اند و محیط خارجی هر یک از آن‌ها ۱۳ متر است. مناره نزدیک به گنبد، قدیمی‌ترین مناره حرم محسوب می‌شود. طراحی این مناره‌ها به شکلی است که مسافرانی که از سمت خیابان امام رضا (ع) به حرم وارد می‌شوند، تصور می‌کنند که گنبد در مرکز بین این دو مناره قرار دارد. این ویژگی در بسیاری از عکس‌ها و تصاویر منتشر شده از حرم قابل مشاهده است.
بلندترین مناره‌های حرم مطهر در ضلع قبله صحن جامع رضوی قرار دارند که با ارتفاع ۷۰ متر، چشمگیرترین گلدسته‌های حرم هستند و بر فضای معنوی حرم افزوده‌اند.
این مناره‌ها، علاوه بر نقش نمادین و مذهبی خود، نشان‌دهنده هنر و مهارت معماری ایرانی-اسلامی در گذر قرون هستند و از عناصر زیبای حرم مطهر به شمار می‌آیند.
رواق های حرم امام رضا (ع)
رواق‌ها، فضاهای مسقف و زیارتی داخل ساختمان حرم مطهر امام رضا (ع) هستند که همانند صحن‌ها و ایوان‌ها، نمونه‌های ارزشمندی از هنر معماری و تاریخی در دوره‌های مختلف محسوب می‌شوند. در حرم مطهر ۲۷ رواق وجود دارد که هر کدام به نام‌ها و کاربردهای خاصی شناخته می‌شوند. این رواق‌ها در مجموع مساحتی بالغ بر ۵۷ هزار متر مربع را به خود اختصاص داده‌اند و هرکدام دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند. برخی از مهم‌ترین رواق‌ها عبارتند از:
- رواق دارالحفاظ: قدیمی‌ترین رواق حرم که به دستور بانو گوهرشاد و برای قرائت قرآن توسط قاریان ساخته شد.
- رواق امام خمینی (ره): با مساحت ۹ هزار متر مربع، بزرگ‌ترین رواق حرم مطهر است که پیش از تغییر کاربری به رواق، به‌عنوان یکی از صحن‌های حرم شناخته می‌شد. این رواق میزبان برنامه‌های مذهبی، سیاسی، اجتماعی و نماز جمعه است.
- رواق دارالعزه: با ۷۳ متر مربع مساحت، کوچک‌ترین رواق حرم مطهر به شمار می‌آید.
- رواق دارالمرحمه: جدیدترین رواق حرم که در سال ۱۳۹۲ افتتاح شد.
- رواق گنبد الله‌وردی‌خان: رواقی کوچک و هشت‌گوش با مساحت حدود ۱۷۱ متر مربع، که به عنوان آرامگاه الله‌وردی‌خان گرجی ساخته شد و پس از مرگش در آنجا دفن شد.
- رواق توحیدخانه: به دلیل قرار گرفتن بین پنجره فولاد در سمت شمال و ضریح مطهر در سمت جنوب، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
- رواق دارالاجابه: در زیرزمین حرم قرار دارد و پس از روضه منوره و ضریح مطهر، نزدیک‌ترین مکان به مرقد منور امام رضا (ع) است. این رواق از طریق زاویه شرقی به یک هشتی با پنجره نقره‌ای منتهی می‌شود که به سرداب حرم وصل است.
رواق‌های خانوادگی شامل دارالزهد، دارالعباده، شیخ بهایی، دارالولایه، دارالهدایه، دارالرحمه، دارالاجابه، دارالحجه، کوثر، غدیر، شیخ طوسی، دارالمرحمه، شیخ حر عاملی و امام خمینی (ره) هستند که اغلب برای مراسم‌های خانوادگی و زیارت‌های گروهی استفاده می‌شوند. رواق دارالکرامه نیز به خادمان حرم اختصاص دارد.
این رواق‌ها هرکدام دارای تاریخچه‌ای خاص و معماری منحصر به فرد هستند و جایگاهی مهم در فضای معنوی حرم مطهر دارند.
تاریخچه ساخت ضریح امام رضا (ع)
روضه منوره، مقدس‌ترین بخش حرم مطهر امام رضا (ع)، فضایی چهارگوش با مساحت ۱۸۹.۰۳ متر مربع است که ضریح مقدس امام رضا (ع) بخشی از آن را تشکیل می‌دهد. ضریح کنونی با ابعاد ۳ در ۴ متر و وزن ۱۲ تن، در مرکز این فضا قرار دارد. روضه منوره از چهار طرف به رواق‌ها متصل می‌شود و از طریق صفه‌های مختلف قابل دسترسی است: صفه جنوبی، صفه شرقی، صفه شمالی که به دلیل وجود مقبره شاه طهماسب به صفه شاه طهماسبی معروف است، و صفه غربی که به “صفه بالا سر” یا صفه مسجد بالا سر متصل است.
ضریح کنونی امام رضا (ع)، پنجمین ضریح نصب‌شده بر مزار امام است که در سال ۱۳۷۹ و به طراحی استاد محمود فرشچیان ساخته و نصب شد. این ضریح از جنس فولاد و طلا، آراسته به آیاتی از سوره‌های “یس” و “هل أتی” است که در هر چهار گوشه آن به نام مبارک “الله” ختم می‌شود. طراحی ضریح با اشاره‌ای به لقب “شمس‌الشموس” (خورشید خورشیدها) از گل آفتابگردان الهام گرفته شده است. این ضریح طی یک مسابقه هنری انتخاب شد و در ساخت آن جمعی از بزرگ‌ترین هنرمندان ایران مشارکت داشتند.
پیش از نصب این ضریح، ضریح‌های متعددی بر مرقد امام رضا (ع) قرار داشتند:
- اولین ضریح از جنس چوب با تزئینات طلا و نقره، در دوران شاه طهماسب صفوی نصب شد.
- ضریح نگین‌نشان نادری، که توسط نوه نادرشاه وقف شد و تا سال ۱۳۷۹ در حرم قرار داشت.
- ضریح سوم، یک سازه فولادی با سقف شیروانی بود که در دوره قاجار ساخته شد.
- ضریح چهارم، معروف به “ضریح شیر و شکر”، با وزن ۷ تن و طراحی ۱۴ محراب به نشانه ۱۴ معصوم، که شاهد انفجار تروریستی عاشورای سال ۱۳۷۳ بود و آسیب‌های جدی دید.
صندوق‌ها نیز قبل از نصب ضریح‌ها بر مزار امام قرار داشتند. اولین صندوق چوبی و نقره‌ای در سال ۵۰۰ هجری قمری بر مزار نصب شد و بعداً صندوق‌های دیگری با روکش طلا و سنگ مرمر جایگزین آن شدند.
ضریح کنونی، ساخته‌شده با هنرهای برجسته ایرانی مانند خاتم‌کاری، قلمزنی و خطاطی، هفت سال طول کشید تا تکمیل شود و در سال ۱۳۷۹ همزمان با عید قربان و با حضور مقام معظم رهبری نصب شد.
سنگ‌های مزار امام رضا (ع)
سنگ مرقد مطهر امام رضا (ع) در طول تاریخ چندین بار تعویض شده است، و آخرین تعویض آن در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی توسط رهبر انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، انجام شد. از ابتدا تاکنون سه نوع سنگ بر روی مرقد پاک امام رضا (ع) نصب شده است که هر یک پس از تعویض به موزه آستان قدس رضوی منتقل شده‌اند.
اولین سنگ مرقد، معروف به سنگ سابق، در دوره سلجوقیان نصب شد. این سنگ از جنس مرمر با ابعاد ۴۰ در ۳۰ سانتی‌متر و ضخامت ۶ سانتی‌متر بود و تا دوران صفویان بر روی مرقد امام رضا (ع) باقی ماند. پس از نصب صندوق طلای جدید به جای صندوق نقره‌ای قدیمی، این سنگ نیز جایگزین شد و اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
دومین سنگ مرقد، از جنس مرمر سفید، در سال‌های بعد نصب شد و تا سال ۱۳۷۹ روی مرقد شریف امام رضا (ع) قرار داشت. این سنگ نیز پس از تعویض به موزه منتقل شد.
سومین سنگ مرقد، که در سال ۱۳۷۹ و همزمان با تعویض ضریح مطهر نصب شد، از مرمر استخراج‌شده از معادن یزد تراشیده شده است. این سنگ دارای ابعاد ۱۰.۱ در ۲۰.۲ متر و یک متر ضخامت بوده و وزن آن ۳۶۰۰ کیلوگرم است. این سنگ توسط حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تعویض شد و بر روی آن عبارت زیر حکاکی شده است:
“هذا هو المرقد الشریف للامام التقی النقی الصدیق الشهید، وارث الانبیاء والمرسلین، ثامن الائمه المعصومین من اهل بیت رسول رب العالمین، حجه الله علی الخلق اجمعین، سیدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین.”
همچنین، دو بیتی که امام رضا (ع) به قصیده دعبل خزاعی اضافه فرموده بودند، به همراه آیاتی از قرآن کریم بر روی سنگ مرقد نوشته شده است.
این سنگ مرقد جدید، با توجه به وزن و ابعاد بزرگ خود، نمادی از جایگاه و اهمیت والای حرم مطهر امام رضا (ع) است و به عنوان یکی از نشانه‌های تاریخی و مذهبی حرم شناخته می‌شود.
محل دقیق دفن امام رضا (ع) کجاست؟
سرداب حرم مطهر امام رضا (ع) یکی از بخش‌های کمتر شناخته‌شده و تاریخی این مکان مقدس است که به مرور زمان به‌وجود آمده و تحولات زیادی را پشت سر گذاشته است. اما این سرداب چیست و محل دقیق دفن امام رضا (ع) کجاست؟
طبق نقل تاریخی، پیکر پاک امام رضا (ع) در ابتدا در آرامگاه هارون‌الرشید در روستای سناباد، که بعدها به مشهد امروزی تبدیل شد، دفن شد. امام پیش از شهادت خود، در صحبت‌هایی به اباصلت، خادم و همراهشان، نحوه دفن و مکان دقیق قبرشان را توضیح داده بودند. به گفته امام، قبر ایشان باید در سطحی پایین‌تر از سطح زمین قرار گیرد، به‌طوری که از سطح زمین هفت پله پایین‌تر باشد. پس از شهادت امام، مطابق با این دستورات، پیکر مطهر امام رضا (ع) در آرامگاهی که متعلق به هارون‌الرشید بود، به خاک سپرده شد.
با گذشت زمان و توسعه‌های مکرر در حرم مطهر، مکان دقیق قبر امام رضا (ع) به تدریج در سطحی گودتر از سطح زمین قرار گرفت. در اثر ساخت‌وسازها و تسطیح زمین‌های اطراف قبه، این مکان به‌صورت یک سرداب (زیرزمین) درآمد. سرداب در حقیقت همان مکانی است که پیکر مطهر امام در آن قرار دارد. ضریحی که در روضه منوره و روی مرقد شریف قرار دارد، به نوعی محافظ و زیارتگاهی برای این سرداب است.
تحولات سرداب:
تاریخ دقیق شکل‌گیری سرداب به‌طور مشخص معلوم نیست، اما در طول زمان، مرقد شریف امام رضا (ع) به دلیل ساخت و سازها، پایین‌تر از سطح زمین قرار گرفت و سرداب شکل گرفت. در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی، زمانی که محمد ولی اسدی تصمیم به تعویض صندوق چوبی مزار با صندوق مرمرین گرفت، سرداب نیز مورد مرمت قرار گرفت. سپس، در سال ۱۳۳۸، زمانی که ضریح چهارم (معروف به “ضریح شیر و شکر”) نصب می‌شد، سرداب دوباره بازسازی شد و راهروی اصلی از سمت مسجد بالاسر مسدود شد و دریچه‌ای کوچک در پایین پا برای ورود به سرداب تعبیه گردید.
در آخرین مرمت، در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی، که همزمان با نصب ضریح پنجم توسط استاد محمود فرشچیان بود، سرداب تقویت شد و تمامی سنگ‌های قدیمی مضجع شریف برداشته شدند. این بار، روی مزار شریف بتن‌ریزی شد و ضریح جدید بر روی آن نصب گردید. همچنین، ورودی جدیدی در رواق دارالاجابه برای سرداب در نظر گرفته شد که خانم‌ها و آقایان به‌صورت نوبتی از آن برای زیارت استفاده می‌کنند.
سرداب حرم مطهر امام رضا (ع) به‌عنوان محلی برای نگهداری مرقد شریف، بخشی از هویت معنوی این مکان مقدس را تشکیل می‌دهد و به عنوان یک نماد تاریخی و مذهبی، جایگاهی خاص در دل زائران دارد.
مقبره اشخاص مشهور در حرم امام رضا (ع)
در حرم مطهر امام رضا (ع)، بسیاری از افراد سرشناس از حوزه‌های مختلف مانند سیاست، ادبیات، فقه و علوم دینی مدفون هستند. این مکان مقدس نه‌تنها محل زیارت، بلکه آرامگاه افراد بزرگی است که با خدمات علمی، فرهنگی و معنوی خود، نامی در تاریخ بر جای گذاشته‌اند. در میان این افراد، برخی از نام‌ها به‌طور ویژه درخشیده‌اند و جایگاه خاصی دارند:
حاج حسنعلی اصفهانی (نخودکی):
ایشان به وصیت خود در ضلع شمالی صحن انقلاب، جنب ایوان عباسی دفن شد. حسنعلی نخودکی یکی از عارفان و علمای مشهور بود که به دلیل تأثیرگذاری معنوی و عرفانی‌اش، از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم برخوردار بود. گفته می‌شود که در روز تشییع جنازه وی، شهر مشهد در حالت فوق‌العاده قرار داشت.شیخ هاشم قزوینی:
ایشان استاد بزرگانی همچون آیت‌الله واعظ طبسی، استاد محمدتقی شریعتی و رهبر معظم انقلاب بوده است. شیخ هاشم قزوینی یکی از فقیهان برجسته زمان خود به شمار می‌رفت.شیخ حر عاملی:
صاحب کتاب وسائل الشیعه، یکی از مهم‌ترین کتب فقهی شیعه، که نگارش آن ۲۰ سال به طول انجامید. شیخ حر عاملی از علمای برجسته شیعه است که تأثیر عمیقی بر فقه اسلامی گذاشت.علامه محمدتقی جعفری:
یکی از فیلسوفان و متفکران بزرگ معاصر که آثار مهمی در زمینه فلسفه و عرفان از خود به‌جا گذاشته است.شیخ جعفر مجتهدی:
از عارفان و عالمان مشهور معاصر که با سلوک و ساده‌زیستی خود، تأثیر زیادی بر معنویت جامعه گذاشته است.حاج آخوند تربتی:
از علمای دینی برجسته که نقش مهمی در ترویج علوم اسلامی داشته است.شیخ طبرسی:
نویسنده تفسیر مجمع‌البیان و یکی از مفسران برجسته قرآن.شیخ بهایی:
از معروف‌ترین علمای عصر صفوی، مهندس، معمار و دانشمند برجسته که در زمینه‌های مختلف علمی و دینی فعالیت می‌کرد.شیخ محمد عارف (پیر پالاندوز):
از عارفان و متصوفه برجسته که آرامگاه او نیز در حرم مطهر امام رضا (ع) قرار دارد.
دفتر امور دفن حرم مطهر علاوه بر رسیدگی به امور کفن و دفن، اطلاعات مربوط به محل دفن این مشاهیر را به زائران و علاقه‌مندان ارائه می‌دهد. آرامگاه این بزرگان نه‌تنها به‌عنوان یادمانی از آنان است، بلکه محلی برای تفکر و تأمل زائران بر زندگی‌های پربارشان محسوب می‌شود.
مساجد حرم امام رضا
مسجد بالاسر یکی از مساجد تاریخی و باارزش مجموعه حرم مطهر امام رضا (ع) است که قدمتی هزار ساله دارد. این مسجد بین روضه منوره و رواق دارالسیاده قرار گرفته و از جمله مکان‌های زیارتی و عبادی مهم در حرم مطهر به شمار می‌آید. مسجد بالاسر به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های حرم، نمادی از پیوند تاریخی و معنوی این مکان مقدس با دوران‌های مختلف تاریخ اسلامی است.
این مسجد به دلیل قرار داشتن در نزدیکی مرقد مطهر امام رضا (ع) از ارزش معنوی بالایی برخوردار است و به ویژه برای زائران و علمای دینی مکانی مهم برای نماز و عبادت بوده است.
مسجد گوهرشاد نیز که در جنوب حرم مطهر قرار دارد، یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین مساجد تاریخی ایران است. این مسجد در دوران تیموری و به دستور بانو گوهرشاد بیگم همسر شاهرخ تیموری ساخته شد و با معماری فاخر، کاشی‌کاری‌های زیبا و تزیینات هنری خود، به یکی از شاهکارهای هنر اسلامی تبدیل شده است. مسجد گوهرشاد علاوه بر نقش عبادی خود، مکانی برای برگزاری مراسم‌های مهم دینی و مذهبی بوده و همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اماکن تاریخی مشهد شناخته می‌شود.
هر دو مسجد، مسجد بالاسر و مسجد گوهرشاد، نه‌تنها از نظر معنوی و عبادی اهمیت دارند، بلکه به‌عنوان جاذبه‌های گردشگری و تاریخی، سالانه میلیون‌ها زائر و گردشگر را به خود جذب می‌کنند.
مسجد گوهرشاد حرم امام رضا
مسجد گوهرشاد، یکی از شاهکارهای معماری ایرانی-اسلامی، به دستور بانو گوهرشاد، همسر میرزا شاهرخ تیموری، در قرن نهم هجری قمری ساخته شد. این مسجد با مساحت ۲۸۵۵ متر مربع، ۴ ایوان و ۷ شبستان در جنوب حرم مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته و ساخت آن ۱۲ سال به طول انجامید. مسجد گوهرشاد به دلیل قدمت و عظمتش، از برخی جهات قدیمی‌ترین مسجد جامع مشهد و یکی از صحن‌های مهم حرم مطهر محسوب می‌شود.
در طول تاریخ، مسجد گوهرشاد چندین بار دچار آسیب شده است. در زلزله سال ۱۰۸۴ هجری قمری به شدت آسیب دید و بازسازی شد. همچنین در تهاجم روس‌ها در سال ۱۳۳۰ هجری قمری، بخش‌های زیادی از گنبد و ایوان‌های آن آسیب دید و به مرمت نیاز پیدا کرد.
معماری مسجد گوهرشاد شاهکاری از هنر تیموریان است. این بنا با معماری حجیم‌سازی شده و چهار ایوان ساخته شده است که هنرهای اصیل ایرانی مانند معرق‌کاری‌ها، گچ‌بری‌ها، خطاطی‌ها و نقوش زیبایی بر دیوارهای آن به‌خوبی نمایان است. مسجد گوهرشاد هفت شبستان و هشت ایوان دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به:
- ایوان مقصوره در سمت جنوب،
- ایوان دارالسیاده در شمال،
- ایوان اعتکاف در شرق،
- و ایوان شیخ بهایی در غرب اشاره کرد.
صحن این مسجد با مساحت ۲۸۰۰ متر مربع و زیربنای ۹۴۱۰ متر مربع، فضایی بزرگ و پرابهت را برای عبادت و حضور زائران فراهم کرده است.
یکی از برجسته‌ترین بخش‌های مسجد گوهرشاد، ایوان مقصوره است که در سمت جنوبی مسجد واقع شده و با کاشی‌های نفیس، احادیث، آیات قرآن و اسماءالله آراسته شده است. کتیبه بایسنقر، فرزند بانو گوهرشاد، که از بهترین ثلث‌نویسان عصر تیموری بود، تاریخ بنای مسجد را با دست خود بر پیشانی ایوان مقصوره نوشته است. در کنار این ایوان، محراب مسجد از سنگ مرمر یک‌پارچه و حکاکی‌شده ساخته شده است. همچنین، منبر صاحب الزمان (عج) که در کنار محراب قرار دارد، از چوب گردو و گلابی با هنر منبت‌کاری و قلمزنی ساخته شده و در آن هیچ میخی به‌کار نرفته است. این منبر توسط منبت‌کار معروف عصر فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده و به دلیل ارزش تاریخی و هنری‌اش، اهمیت زیادی دارد.
مسجد گوهرشاد نه‌تنها به عنوان مکانی برای عبادت، بلکه به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی و فرهنگی مشهد شناخته می‌شود و سالانه میلیون‌ها زائر و گردشگر را به خود جذب می‌کند.
مسجد بالاسر حضرت حرم امام رضا
مسجد بالاسر، یکی از کهن‌ترین مساجد حرم مطهر امام رضا (ع)، در میان روضه منوره و رواق دارالسیاده قرار دارد و از نام آن پیداست که این مسجد مقدس در بالای سر حضرت رضا (ع) واقع شده است. این مکان به دلیل جایگاه خاص و معنوی‌اش، همواره مورد توجه زائران قرار دارد و بسیاری از آنان این مسجد را برای خواندن نماز زیارت انتخاب می‌کنند. به همین دلیل، مسجد بالاسر یکی از شلوغ‌ترین نقاط حرم مطهر به شمار می‌آید.
قدمت این مسجد به دوران غزنویان بازمی‌گردد و طبق منابع تاریخی، اولین بنایی است که پس از روضه منوره ساخته شده است. بیهقی، مورخ برجسته، نیز در کتاب خود به وجود این مسجد تاریخی اشاره کرده است.
مسجد بالاسر با اینکه کوچک‌ترین مسجد حرم مطهر است، دارای ابعاد ۸ متر طول، ۴.۵ متر پهنا و ۱۰ متر ارتفاع است. با این وجود، این مسجد ساده و باشکوه با استفاده از سنگ‌های مرمر و کاشی‌های شش‌ضلعی که مزین به آیات قرآن کریم و احادیث هستند، آراسته شده است. در بالای طاق مرمرین این مسجد، دو کتیبه ارزشمند وجود دارد که بر روی یکی از آن‌ها دو بیت از دعبل خزاعی، شاعر معروف اهل بیت، نقش بسته است:
“قبران فی طوس خیر الناس کلهم
وقبر شرهم هذا من العبر
لا ینفع الرجس بقرب الزکی
ولا علی الزکی بقرب رجس من ضرر”
این دو بیت از قصیده‌ای طولانی در ستایش اهل بیت و بیان مظالم بنی‌امیه و بنی‌عباس است. ترجمه این دو بیت چنین است:
در طوس دو قبر کنار یکدیگر قرار دارند؛ یکی متعلق به بهترین مردمان و دیگری متعلق به بدترین آن‌ها. این خود از موارد عبرت است؛ انسان پلید از مجاورت با انسان پاک نفع نمی‌برد، همان‌طور که مجاورت انسان پاک با فرد پلید به او زیانی نمی‌رساند.
منظور دعبل از “انسان پاک”، امام رضا (ع) و از “انسان پلید”، هارون‌الرشید است که در نزدیکی مرقد مطهر امام رضا (ع) مدفون شده است. این دو بیت یادآور موقعیت تاریخی و معنوی این مکان مقدس است که با وجود مجاورت هارون‌الرشید، شکوه و پاکی امام رضا (ع) همچنان درخشان است.
مسجد بالاسر، با تمامی ابعاد کوچک خود، به‌واسطه‌ی جایگاه معنوی و تاریخی‌اش، یکی از بخش‌های برجسته و محبوب حرم مطهر رضوی است و هر ساله میزبان میلیون‌ها زائر عاشق و مشتاق است.
